صنعت فولاد از جمله حوزه‌هایی است که در بیشتر صنایع پایه کاربرد دارد. ساخت ماشین آلات، معدن، حمل و نقل، ساختمان سازی، پتروشیمی و دیگر صنایع مربوط به تولید و انتقال انرژی به فولاد و آهن مربوط می‌شوند. به همین جهت توسعه و بهبود صنعت فولاد ایران از اهمیت زیادی برخوردار است و در اقتصاد کشور امری تاثیر گذار تلقی می‌شود.
در حال حاضر بیش از یک میلیارد و 864 میلیون تن فولاد خام در جهان به تولید می‌رسد، البته با ورود ویروس کرونا کاهش کمی نسبت به سال‌های قبل در تولیدات به چشم می‌خورد. بیشترین تولید مربوط به کشور چین و بعد از آن استرالیا، برزیل، چین و هند بزرگترین تولیدکنندگان فولاد در جهان می‌باشند. ایران به دلیل داشتن ذخایر سنگ آهن، بازار مصرف زیاد، منابع قابل توجه انرژی، نیروی کار قابل دسترس مزیت‌های مناسب‌تری برای پیشرفت در این صنعت دارد.
همان طور که گفته شد ایران ذخایر فراوان سنگ آهن دارد اما به دلایلی به جایگاه برتر در تولید فولاد در جهان دست نیافته است. در ادامه به تاریخچه صنعت فولاد در ایران، چرایی صنعت فولاد و دیگر مطالب مربوط به آن خواهیم پرداخت.
بخوانید: لیست 7 کشور دارای بیشترین ذخایر معادن آهن در جهان
صنعت فولاد چیست؟
استفاده از صنعت فولاد به چند هزار سال قبل از میلاد به دورانی که انسان با کشف آهن به ساخت نیزه، ابزار و انواع وسایل جنگی و دفاعی اقدام کرد، برمی‌گردد. اما تولید مقاطع فولادی به شکلی که امروزه از آن تصور داریم از قرن 19 آغاز شد. با گذر زمان این صنعت توسعه یافت و صنایعی مثل هواپیما سازی، کشتیرانی و اتومبیل سازی به وجود آمد و باعث ایجاد تنوع در صنعت فولاد جهان شد.
بیشترین مصرف فولاد در جهان متعلق به صنعت ساختمان است، ماشین آلات، حمل و نقل و نفت و گاز به ترتیب بعد از آن در رده‌های بعدی قرار دارند. در این صنعت ماده اولیه با طی مراحلی به محصولی قابل مصرف تبدیل می‌شود.
به طور کلی در تهیه فولاد از انواع مواد خام و نیمه خام استفاده می‌شود که در زیر به آنها اشاره کرده‌ایم:
- سنگ آهن
- قراضه آهن و فولاد
- مواد احیا کننده آهن از سنگ‌های معدنی (زغال سنگ، کک و گاز طبیعی)
- مواد افزودنی به منظور تسهیل فرآیند تولید فولاد یا برای کیفیت بخشیدن به آن مانند سرباره
- مواد مصرفی مثل نسوزها
امروزه فناوری‌های مورد استفاده در تولید محصولات فولادی در مراحل بعد از تولید فولاد خام یعنی ریخته گری و نورد فولاد خام، کم و بیش یکسان است. اما برای به دست آوردن فولاد خام، از فناوری‌های مختلفی استفاده می‌شود که می‌توان آن ها را به دو روش عمده زیر دسته بندی کرد:
- احیای مستقیم سنگ آهن و ذوب آهن اسفنجی و قراضه فولاد در گوره قوس الکتریکی با کوره القایی
- تهیه آهن خام ( چدن مذاب) به روش احیای غیر مستقیم در کوره بلند و تولید فولاد از چدن در کوره‌های اکسیژنی
بخوانید: زنجیره فولاد | صنایع دخیل در ساخت فولاد کشور و اهمیت آنها در تولید فولاد
فولاد خام ریخته‌گری شده در صنعت فولاد به سه محصول تبدیل می‌شود که جزو محصولات نیمه تمام محسوب می‌شوند؛ شمش فولاد، محصولات نیمه تمام ریخته گری مثل اسلب، تختال، بلوم یا بیلت و فولاد مذاب مناسب ریخته گری. تولید فولاد خام ایران بیشتر صرف ساخت شمش اسلب، تختال، بلوم و بیلت می‌شود.
در کل جهان کشورهای چین، ژاپن، آمریکا، هند، روسیه، کره جنوبی، آلمان، ترکیه، برزیل، اوکراین، ایتالیا، تایوان، مکزیک، فرانسه و ایران فولاد خام تولید می‌کنند.
تاریخچه صنعت فولاد در ایران
در سال 1927 طرح‌هایی برای ساخت کارخانجات ذوب در شمال کشور برای تولید ریل پیشنهاد شد. برای این منظور از یک کارشناس آلمانی دعوت شد تا مشغول انجام مطالعات و امکان سنجی ساخت کارخانه شود.
در نزدیکی سمنان چند معادن آهن یافت شده بود ولی به دلیل مشکلاتی نظیر عدم دسترسی به معدن، نبود زغال سنگ این پروژه ناقص ماند. همچنین کارشناسان این عقیده را داشتند که ذخایر سنگ سمنان در 15 سال آینده به پایان خواهد رسید.
بعد از گذشت چند سال حدودا در سال 1938 پس از مطالعات و تحقیقات بسیار بین ایران و شرکت آلمانی کروپ (Krupp) برای ساخت کارخانه فولاد با فناوری کوره بلند و تولید روزانه 150 تن توافق نامه‌ای امضا شد. این طرح شامل یک کارخانه فولادسازی، کارخانه نورد، سنگ شکن و برخی صنایع جانبی بود و قرار بود در مدت سه سال و نیم اجرای آهن به اتمام برسد و 1200 کارگر در آن کارخانه مشغول به کار شوند.
محل کارخانه نیز قرار بود در جنوب تهران و نزدیک به سمنان باشد اما کرج به دلیل تامین آب مورد نیاز کارخانه بجای آن انتخاب شد. این طرح طبق برنامه پیش می‌رفت اما به دلیل حمله متفقین به ایران کارها ناتمام ماند و به دلیل اینکه روابط با آلمان قطع شده بود کل پروژه از بین رفت.
بعد از جنگ جهانی دوم و در سال 1961 یک شرکت مهندسی در لندن پیشنهاد ساخت یک کارخانه فولاد را در کرج داد که به دلیل هزینه‌های زیاد انجام پذیر نبود. صنعت فولاد ایران با امضای قراردادی با اتحاد جماهیر شوروی در سال 1965 با هدف احداث کارخانه‌ای در اصفهان شروعی دوباره را تجربه کرد. این کارخانه دولتی شامل چهار واحد تولیدی با استفاده از فناوری فرآوری کوره بلند با ظرفیت تولید 550000 تن در سال تشکیل شد و با وجود مشکلات و سختی‌های فراوان خط تولید این کارخانه فعال گشت و تا انقلاب اسلامی ادامه پیدا کرد. از آن پس به اداره شرکت ملی صنایع فولاد ایران (NISCO) درآمد.
امروزه ذوب آهن اصفهان با تولید مواد اولیه ساخت فولاد و ساخت انواع مقاطع آهنی بخش بزرگی از نیاز بازار آهن آلات ایران را تامین می‌کند. با گذشت زمان تولیدکنندگان رفته رفته در ایران زیادتر شده و در کل کشور گسترش یافتند. به طوری که اکنون کشور ما یکی از صادرکنندگان شمش و محصولات فولادی در جهان است. برای بررسی لیست تولیدکنندگان میلگرد ایران بر روی لینک کلیک کنید.
میزان تولید صنعت فولاد ایران
از سال 2009 صادرات ایران در صنعت فولاد افزایش یافت و واردات در این حوزه کاهش یافته است و تا به امروز درصد واردات با توجه به حجم زیاد تولید داخلی، سالیانه رو به کاهش است. حدودا 10 درصد از محصولات صادراتی کشور را صادرات محصولات فولادی تشکیل می‌دهد.
صادرات ایران حدود 2 درصد از کل صادرات فولاد جهان را تشکیل می‌دهد. ایران در سال 2017 در لیست بزرگترین صادرکنندگان فولاد جهان رتبه هجدهم را به خود اختصاص داده بود. در سال 2018 9/2 میلیون تن فولاد صادر کرد که نسبت به سال قبل 24 درصد افزایش فروش داشت. این آمار در سال 2020 به بیش از 6 هزار تن می‌رسد.
از جمله تولیدکنندگان برتر در صادرات فولاد می‌توان به کارخانجات فولاد مبارکه اصفهان، فولاد خوزستان و ذوب آهن اصفهان اشاره کرد.
البته قابل توجه است که صادرات فولاد از ایران در سال 2018 تنها 18 درصد از چین (بزرگترین صادرکننده فولاد) کمتر بوده است.
ایران به بیش از 120 کشور فولاد صادر می‌کند. بیشترین ارسال محصولات فولادی ایران به 10 کشور زیر می‌باشد: عراق، عمان، ترکیه، افغانستان، امارات متحده عربی، تایلند، تایوان، اندونزی، مصر و ایتالیا. البته این آمار مربوط به سال 2018 است.
عمده محصولات فولادی صادراتی ایران شامل صادرات میلگرد، مقاطع طویل، شمش، لوله و فولاد ضد زنگ می‌باشد. نمودار زیر مربوط به صادرات سال 2018 است، نگاهی به آن بیاندازیم:
با دقت در نمودار می‌توان فهمید که حجم تناژ صادرات سال 2018 نسبت به سال 2016 افزایش یافته است.
همچنین در نمودار زیر کشورهایی که بیشترین درصد خرید از ایران را داشتن به ترتیب حجم صادرات از ایران مشخص شده‌اند:
بخوانید: آشنایی با آهن، فولاد و چدن | بررسی کاربرد و تفاوت هر یک از آنها
جمع بندی
صنعت فولاد ایران با در برداشتن ذخایر فراوان سنگ آهن، تولیدکنندگان زیاد، نیروی کار و دسترسی به فرآیند تولید جایگاه قابل توجهی در لیست صادرات فولاد در جهان ندارد و جزو ده کشور برتر در صادرات و تولید نیست. تولیدات فولاد یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذار ترین عوامل در اقتصاد و درآمد کشور می‌باشد.
مجموعه عصرآهن یکی از فعالان صنعت فولاد در ایران در تلاش است تا بستری امن و سریع برای خرید آهن، بررسی قیمت آهن آلات، اطلاع از اخبار بازار آهن و مقالات علمی فراهم کند. برای ارتباط با ما به وبسایت عصرآهن مراجعه کنید و یا با شماره 04133250280 در ارتباط باشید.
